Każdy obywatel ma prawo do niezawisłego, bezstronnego sądu. Gwarancję taką daje obywatelowi polskiemu art. 45 ust.1 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej. Uregulowania odnośnie wyżej wymienionego uprawnienia znajdują się niemalże w każdej dziedzinie prawa procesowego.
W polskim prawie karnym procesowym występuje zespół przepisów zapewniających należytą ochronę praworządności. Jedną z gwarancji jest instytucja wyłączenia sędziego. Stosuje się ją wówczas, gdy zachodzą różnego rodzaju przesłanki które mogłyby wskazywać na niebezpieczeństwo zagrożenia zasad sprawiedliwego procesu.
Prawo karne procesowe wyróżnia dwie formy wyłączenia sędziego:
-wyłączenie z mocy prawa (iudex inhabilis)
-wyłączenie sędziego na wniosek stron, bądź samego sędziego (ze względu na podejrzenie o stronniczość- iudex suspectus)
Sędzia zostaje wyłączony od rozpoznawania sprawy z mocy prawa ze względu na bezpośrednie zainteresowanie w sprawie, bądź stosunki łączące go ze stronami. Wcześniejsza rola procesowa jaką spełniał w procesie również dyskwalifikuje go od orzekania. Dokładny katalog przyczyn wymieniony jest w art. 40§1 pkt 1-9 k.p.k. Skutkiem jaki przepis ten wywołuje jest bezwzględna niezdolność sędziego do brania udziału w konkretnej sprawie. Oznacza to, iż nie ma możliwości przywrócenia sędziego do rozpoznawania materiału dowodowego, orzekania w przypadku np. ustania małżeństwa, opieki, kurateli. Gdy zaistnieje, któraś z przesłanek zawartych w tym katalogu obowiązek powiadomienia sądu ciąży nie tylko na stronach, ale obciąża również samego sędziego.
Kolejną formą zawartą w przepisach procedury karnej (art. 41 k.p.k.) jest wyłączenie sędziego na wniosek stron, bądź jego samego. W przypadku tym chodzi o sytuacje, gdy sędzia podejrzany jest o stronniczość. Nie chodzi tutaj o subiektywne przeświadczenie, ale o obiektywne przesłanki. Nie wystarczy, że ktoś powie „sędzia mnie nie lubi”, „uwziął się na mnie”, lub też „od samego początku uważał mnie za winnego”. Samo takie stwierdzenie nie wystarcza, należy wykazać iż np.:
- sędzia używał ironicznych wypowiedzi świadczących o nieprzystępności dla argumentów i wniosków stron przeciwnych
- wypowiedzi jego wskazywały na to, że od samego początku ma wyrobione zdanie na temat winy.
-inne obiektywne przesłanki wskazują na prawdopodobieństwo stronniczości.
Wniosek o wyłączenie sędziego może być skutecznie złożony przed rozpoczęciem przewodu sądowego, oraz w przypadku gdy przesłanki wynikły w trakcie przewodu. Żądanie takie rozstrzyga się na posiedzeniu , a orzeczenie zapada w formie postanowienia. Oczywiście w skład rozpoznający nie wchodzi podejrzany sędzia.
Prawo karne procesowe posiada wiele innych instytucji gwarantujących praworządne postępowanie sądowe. Jednak wyłączenie sędziego ma szczególny charakter ponieważ chroni strony, jak i sędziego. Dzięki prawu wyłączenia na wniosek może uniknąć on sytuacji kiedy będzie posądzony o stronniczość. Zabezpiecza to godność jego, oraz urzędu który sprawuje.
